Yeni Corona Virüs (SARS-COV-2) Bulaşma Yolları ve Önlemleri 

YENİ KORONA VİRUS (SARS-COV-2)BULAŞMA YOLLARI VE ÖNLEMLERİ 

Dr.Esin ŞENOL-Gazi Üniversitesi Tıp Fakültesi-Beşevler/Ankara 

Dr.Müge Çevik-University of St Andrews-UK 

Artık herkesin çok iyi bildiği üzere ilk kez insana adapte olmuş yeni bir virüs hayatımızı alt üst etti.

Günlük hayatımızı dip köşe dezenfekte ediyoruz. 

 Virüsün, “damlacık yolu” olarak tanımladığımız bir bulaşma yolu var; 1-2 metre (3-6 adım) yakın mesafede, hasta/infekte kişinin , boğaz, burun salgılarının, yüzümüze yani boğaz, burun veya gözlerimize ulaşması ile hastalanabilme riski taşıyoruz. 

Bulaşma, konuşma, hapşırma or öksürme sırasında gerçekleşiyor.

Havada asılı kalamayan ve salgılar içinde bulunan bu “infektif partikül” yüzeylere yapışıyor. Oralardan da elimizle, ağzımıza, burnumuza ve gözümüze bulaştırarak aslında kendi kendimizi enfekte etmiş oluyoruz.  

Doğrudan, yakın temas ile önlem almadan böyle bir hastaya yakından bakım veren kişiler için bu risk %70, yani çok yüksek. 

İkincil atak hızı dediğimiz, semptomatik (hasta)  bir kişiden diğer duyarlı kişilere bulaşma oranları, coğrafik ve alınan önlemlere göre değişen farklılıklar gösteriyor.

Şöyle ki; Çin’den bildirilen raporlara göre, ikincil atak hızı %1-5, örneğin karantina altındaki gemideki insanların %2’sinde infeksiyon gelişti, Amerika’dan yapılan bir çalışmaya göre %0.45 ikincil enfeksiyon oranı olduğu bulunmuştur. Bunun yanında aile içerisindeki atak hızının neredeyse % 15 olduğunu görüyoruz.  

Belirtisiz kişiler bulaşmada rol oynayabiliyor. Bulaşmada bu kişilerin ne kadar rol oynadığını serolojik testler  ile yapılacak çalışmalar açığa kavuşturacak. 

Şu ana kadar elde edilen verilere bakılarak, salgının ilk dönemlerinde 1 kişinin ortalama 2.5-3 kişiye bulaştırabildiğini biliyoruz.

Virüsün en çok hastalığın başladığı ilk günlerde bulaştığı düşünülüyor ama bunu destekleyecek kanıt şimdilik yetersiz.  

Virüs, kanda ve dışkıda da bulanabiliyor fakat enfekte edebilme özelliğini bir hafta sonrasında yitirdiği için diski yolu ile bulaşın şimdilik olmadığı düşünülüyor.

BİR YANDAN HASTANELERDE BULAŞMA YOLLARINI FARKLILAŞTIRAN DİNAMİKLER İLE İLİŞKİLİ MODELLEMELER YAPILIYOR  

–New England Journal of Medicine ‘da 17 Mart 2020 ‘de  böyle bir çalışmanın bulguları, yayınlandı.

Buna göre yeni koronavirüs (SARS-CoV2) ile eski  korona virüs olan  SARS –CoV-1 in yüzeylerdeki dayanıklılığı, 10 değişik deneysel ortamda karşılaştırmalı olarak test edildi.

Deneylerden biri, hastanede yapılan bronkoskopi, entübasyon gibi işlemlere benzer şekilde virüs partiküller halinde havaya saçılarak yapıldı.

Ayrıca plastik, paslanmaz çelik, bakır, mukavva gibi değişik yüzeylerde, ne kadar süre ile kalabileceği bakıldı. 

Bu süreler, laboratuvar koşullarında, virüs için ideal , nem ve ısı koşulları ayarlanarak yapıldı.

BU çalışmanın sonuçlarına göre:  

• Virüsun, aerosol haline getirildiğinde (deneysel olarak küçük partiküllere ayrılması) 3 saat kaldığını gösteriyor.  

Fakat bu çalışmanın sonucu havada normal şartlarda virusun süzüldüğünü ve havada kaldığını göstermiyor. Bu sonuçlar bronkoskopi koşullarını gösteriyor.  

HASTANELERDE ÇALIŞANLARI  ÜST/ ALT SOLUNUM YOLU GİRİŞİMSEL İŞLEMLERİ YAPARKEN DİKKATE ALMALIDIR VE TEDBİRLİ OLUP N95 MASKE TAKMALIDIR.

SAĞLIK ÇALIŞANLARININ VİRÜSÜ HAVAYA SAÇACAK YA DA SAÇABİLECEK TÜM İŞLEM VE OLASILIKLARDA BÖYLE BULAŞ İHTİMALİ OLDUĞU AKILDA BULUNMALIDIR VE N95 MASKE KULLANILMALIDIR.

 BU ÖZELLİKLE İNFEKTE KİŞİLERDEN, ASEMPTOMATİK (BELİRTİSİZ ) DÖNEMDE ÖRNEK ALIRKEN ÇOK ÖNEMLİDİR. 

-Mukavva,24 saat 

-Bakır,4 saat 

-Plastik,72 saat 

-Çelik yüzeyler,72 saat 

Tüm bu yüzeylerdeki süreler, SARS-CoV-1 ile aynıdır.

BURADA BELİRLENMİŞ OLAN SÜRELER-EN KÜÇÜK VİRÜS DOZUNUN EN SON ÖLÇÜLEBİLDİĞİ SAATLERDİR. (DENEYSEL ORTAMDAKİ MAKSİMUM SÜRE) 

BU BULGULAR, VİRÜSÜN HASTANEDE YAYILMA DİNAMİKLERİ VE SÜPER YAYICILARA BAĞLI OLAYLARI AÇIKLATABİLİR.

GÜNLÜK HAYATIMIZDA BU YÜZEYLER İLE TEMAS ETTİKTEN SONRA EL YIKAMAK DIŞINDA ÖZEL BİR ŞEY YAPMAK GEREKMEZ. 

ÇOK İNSAN İLE ORTAK KULLANILAN YÜZEYLER İÇİN KULLANIMDAN ÖNCE VE SONRASINDA DEZENFEKSİYON VE TEMİZLEME YAPILMALIDIR.

İnsanda endemik olan yani soğuk algınlığından sorumlu koronavirüsler ile yapılmış olup şu an salgından sorumlu olan koronavirüs ile benzerlik kurulmak üzere kurgulanmış, meta-analiz adını verdiğimiz, ilgili konuda yapılmış yayınlar taranarak yapılan bir başka çalışmaya göre insan koronavirüslerinin, metal, plastik ve cam yüzeylerde, oda ısısında 2 saatten- 9 güne kadar kalabildiği  (virüsün kendisi değil kalıntısı içindir bu süre) ancak dezenfektanlar ile kolaylıkla inaktive edildiği gösterilmişti.

Ayrıca ortamda  kuruma olduğunda da virüsün hemen kaybolduğu gösterilmiştir.

Zarflı RNA virüsleri genel olarak kuruma ve güneş ışığına maruz kaldıkları açık ortamlarda DAYANIKSIZDIR.  

İNAKTİVASYON İÇİN TEMİZLİKTE  

%62-71 etanol (kolonya dahil alkol), 0.5% hidrojen peroksid veya 0.1% sodyum hipoklorid (çamaşır suyu) 1 dakikada etki ettiği gösterilmiştir. 

Diğer, klorheksidin ve benzalkonyum klorür gibi dezenfektanlar ise  daha az etkili bulunmuştur. 

Yüzey temizliğinde %70 alkol veya ev tipi çamaşır suyu kullanılmalıdır.

Ev tipi çamaşır suyu; 1 galon (3.783 Lt) suya 1/3 kapak veya 5 yemek kaşığı veya litre başı 4 yemek kaşığı çamaşır suyu ile hazırlanan temizlik sıvısının 1 dakika süre ile uygulanması yeterli olacaktır. 

Ne sıklıkta sorusunun cevabı ise amaç bulaşmış yüzeylerdeki virüs yükünü azaltmak olduğundan, temizleyeceğimiz yüzey ve yüzeyin ne kadar ortak kullanıldığı, yüzeyin  hava ve güneş ile ne kadar temas ettiği ilişkilidir. 

3 No’lu kaynağa göre, virüsün bulaştığı yüzeyde ne kadar kalacağını: başlangıçtaki virüs miktarı, ortamın ısı ve nemi gibi faktörler belirlemektedir. 

Eski koronavirüsler için yapılan deneylerde, örneğin cerrahi eldivende çok yüksek dozda virüs  bulaşmışken bile 21o’C de 8 saatten kısa süre kalırken, silikon lastiklerde bu süre 21o’C de 5 gün olarak belirtilmiştir.

Yüksek düzeyde bulaşma ihtimali olan, hastane, yaşlı bakım evleri gibi ortamlarda,infekte materyalin uzun süre kalma ihtimali artar.

Kurumaya, havalanmaya, güneşe açık ortamlarda bulunma ihtimali azalır.

Çevre bulaşının, damlacık yolu ile bulaşan etkenlerde önemli bir yol olduğu bilinmekte ancak ne kadar etkili olduğu bilinmemektedir.

Tüm bu deneyler ve bulgular, çeşitli olasılıklarda en yüksek önlemleri alabilmek için veri sağlamaktadır. 

İnfekte yüzeylerden ellere, yeni koronavirüsün ne ölçüde, ne kadar sürede, ne kadar etkin bulaştığına ilişkin bir veri yoktur.

Ancak Avustralya’da yapılan çalışmalar, ellerimizi-günde ortalama 23 kez-yüzümüze, ağzımıza,burun ve gözlerimize götürdüğümüzü göstermektedir. 

Bu da ellerin, dış yüzeyler ile burun-boğaz ilişkimizi kurma potansiyelini göstermektedir ve temel bulaş yollarından en önemlisidir.  

SAĞLIK ÇALIŞANLARINA NOT 

Kaynak no 1 ve kaynak no 4 çalışmalarda, hastadan örnek alımı sırasında ve riskli işlemler sırasında N95 vb. koruyucu filtreli maskelerin ve önlemlere uyumun önemini ortaya koymaktadır 

4 No’lu yayında, Çin’de Wuhan’da, karantinadaki hastaya yaklaşırken N95 maske +dezenfeksiyon+el yıkama yapan, İnfeksiyon ve Göğüs ve Yoğun Bakım Uzmanlarında hiç enfeksiyon görülmezken, bu kurallara uyum göstermeyen bazı cerrahi branşlarda infeksiyon görülmüş ve riskin 4.65 kat arttığı gösterilmiştir. 

Bunun yanında Çin’de 72 COVID19 olan saglik calisanina baktigimizda, yoğun bakim gibi ünitelerde calisan N95 maske taksa dahi el yıkama oranı düşük olan saglik calisanlarinda bulaşın 2 kat arttigi gösterildi.  

Yine bu araştırmada sağlık çalışanlarının en fazla enfekte olma yollarından birisinin kontamine eller olduğunu görüyoruz.  

Bu da aslında yeni koronavirusun temelde damlacık yolu ile bulasan bir virüs olduğunu gösteriyor.  

Ayrıca, bu iki calismada da infeksiyon riskinin erkek doktorlarda yüksek olduğu da gösterilmiştir 

Singapur’dan , yapılan bir çalışmada (6 no’lu kaynak), hastaların hastayken yattıkları odalarındaki yüzeylerden, havadan ve odaya giren doktorlardan 2 hafta boyunca alınan  alınan örneklere göre; 

HAVA ÖRNEKLERİ; NEGATİF 

TEMİZLİK ÖNCESİ HAVALANDIRMA FANLARI,TUVALET KENARLARI, KAPI KOLLARI GİBİ ÖRNEKLER POZİTİF 

TEMİZLİK SONRASI  ODADADKİ TÜM YÜZEYLERDEN ALINAN TÜM ÖRNEKLER NEGATİF BULUNMUŞTUR.

HEKİMLERİN GİYSİLERİNDEN ALINAN ÖRNEKLER ARASINDA AYAKKABI YÜZEYİ DIŞINDAKİ TÜM GİYSİ ÖRNEKLERİ NEGATİF BULUNMUŞ. 

Not; Eski koronavirüsler için giysilerde kalabilme süresi, ortam, bulaşma miktarı ve ısı gibi faktörlere bağlı olarak 5 dk-3 gün arasında değiştiği bulunmuş. 

Kuruma ve havalandırma ile virüs  kısa sürede etkisiz hale gelmektedir.

SONUÇLAR: 

• HASTA ODALARI GİBİ ÇOK ENFEKTE ORTAMLARDA BİLE DEZENFEKSİYON ÇOK ETKİLİDİR. 
• ODALARIN SIK HAVALANDIRILMASI ÇOK ÖNEMLİDİR. 
• PANDEMİ YAPAN VİRÜSLERİN , ETKİN VE YÜKSEK BULAŞMA POTANSİYELİ TAŞIDIĞI UNUTULMAMALIDIR. 
• EL YIKAMA, YÜZEY TEMİZLİĞİ İHMAL EDİLMEKSİZİN VE TİTİZLİKLE TEKRARLANMALIDIR.
• EN ÖNEMLİ BULAŞMA İNSAN-İNSAN TEMASIDIR.
• HASTA KİŞİLERİN VEYA BELIRTILER ILE KARANTİNAYA ALINAN KİŞİLERİN BAŞKALARINA BULAŞTIRMAMAK İÇİN MASKE TAKMALARI GEREKLİDİR.

RESOURCES 

1.Neeltje van Doremaken, Trenton Bushmaker .  Aerosol and surface Stability of SARS-CoV-2 as compared with SARS-CoV-1.New England Journal of Medicine 

2. Koronavirüsne kadar dayanıklı yüzeylerde ne kadar  kalıyor? 18 Mart BBC News Türkçe,  Dr.Müge Çevik (St.Andrews Üniversitesi ) 
3. Persistenceof coronaviruses on inanimate surfaces and its inactivation with biocidal agents.Günter Kampf, Daniel Todt, Stephanie Pfaender, Eike Steinmann 

Journal of Hospital Infection-31Ocak 2020 

4. Association between 2019-nCoV transmission and N95 respirator use 

Xinghuan Wang, ,Zhenyu Pan, Zhenshun Cheng 

5. Transmissionof SARS and MERS coronaviruses and influenza virus in healthcare settings: the possible role of dry surface contamination. J.A. Ottera,∗,’Correspondence information about the author .J.A. Otter, C. Donskeyb, S. Yezlic, S. Douthwaited, S.D. Goldenbergd, D.J. Weber. 

Journal of Hospital Infection. Volume 92, Issue 3, Pages 235–250 

6. Air,Surface Environmental, and Personal Protective Equipment Contamination by Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2) From a Symptomatic Patient. Ong SWX, Tan YK, Chia PY, et al. JAMA. Published online March 04, 2020. doi:10.1001/jama.2020.3227 
7. Ran et al..Risk Factors of Healthcare Workers with Corona Virus Disease 2019: A Retrospective Cohort Study in a Designated Hospital of Wuhan in China CID .